Η Ελάτεια είναι κωμόπολη του νομού Φθιώτιδας και δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Αμφίκλειας-Ελάτειας.
Είναι χτισμένη στις... πλαγιές του όρους Καλλίδρομον, στην ανατολική πλευρά της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισού, απέναντι από τον Παρνασσό και σε απόσταση μόλις 5 χλμ. από την Τιθορέα. Ο πληθυσμός της (απογραφή 2001) είναι 2.470 κάτοικοι. Η τοπική οικονομία της περιοχής στηρίζεται στη γεωργία είναι αγροτική και κτηνοτροφία. Μέχρι το 1916 η κωμόπολη ονομαζόταν Δραχμάνι, οπότε μετονομάστηκε σε Ελάτεια, λόγω της αρχαίας Φωκικής πόλης Ελάτειας που βρισκόταν στην ίδια τοποθεσία, λίγο πιο βόρεια, ερείπια της οποίας σώζονται μέχρι σήμερα.
Η αρχαία Ελάτεια
Σύμφωνα με την παράδοση που αναφέρει ο Παυσανίας, η Ελάτεια πήρε το όνομά της από τον μυθικό βασιλιά Έλατο, γιο του Αρκάδα βασιλέα της Αρκαδίας, ο οποίος κατά τον μύθο, ήλθε να βοηθήσει τους Φωκείς εναντίον των Φλεγίων, οι οποίοι είχαν επιτεθεί στο ιερό των Δελφών. Οι Φωκείς για να τον ευχαριστήσουν για τη βοήθειά του, του παραχώρησαν την περιοχή απέναντι από τον Παρνασσό. Ο Έλατος παρέμεινε λοιπόν στη Φωκίδα και ίδρυσε την ομώνυμη πόλη. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η ονομασία Ελάτεια προήλθε από τα έλατα που τότε υπήρχαν άφθονα στο βουνό πάνω από την αρχαία πόλη.
Η Ελάτεια υπήρξε η μεγαλύτερη πόλη της αρχαίας Φωκίδας, δεύτερη σε σημασία μετά τους Δελφούς. Η ακμή της τοποθετείται κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Πληροφορίες για τα μνημεία της περιοχής παρέχονται από την αρχαία γραμματεία - κυρίως από τον Παυσανία -, αλλά και από τους νεότερους περιηγητές όπως οι Wheler, Dodwell, Lolling, Frazer και Pouqueville.
Τα μνημεία που αναφέρει ο Παυσανίας και μαρτυρούν οι σωζόμενες επιγραφές, δίνουν μία χαρακτηριστική εικόνα της μορφής της πόλης. Στην πόλη υπήρχε ιερό της Κραναίας Αθηνάς, θέατρο, στάδιο καθώς και αγάλματα της Αθηνάς και του Ασκληπιού. Για την Αθηνά πιστευόταν πως βοήθησε την πόλη εναντίων των βαρβάρων του Ταξίλου. Ο ναός της Κραναίας Αθηνάς ήταν δωρικού ρυθμού και βρισκόταν στις πλαγιές του βουνού Καλλίδρομον. Στην αρχαία εποχή ήταν μέρος λατρείας των Λοκρών. Πηγές αναφέρουν ότι πιθανόν η θεά πήρε την ονομασία αυτή από το κράνος που φορούσε. Σύμφωνα με την παράδοση ο ναός χτίστηκε αμέσως μετά τον κατακλυσμό (κατακλυσμός του Δευκαλίωνα). Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στο ναό υπηρετούσαν μόνο νεαρά αγόρια μέχρι την εφηβεία τους. Προς τιμή της Κραναίας Αθηνάς οι αρχαίοι κάτοικοι είχαν κόψει και νόμισμα της πόλης, που εικονίζει την Αθηνά με κράνος (Νομισματικό Μουσείο Αθηνών). Στο Ιερό της Αθηνάς Κραναίας τοποθετείται ακόμη το αρχείο του Κοινού των Φωκέων.
Δυτικά της Ακρόπολης βρισκόταν η Αγορά, οι ναοί του Ασκληπιού, του Σαράπη και της Ίσιδος, καθώς και μία ανάγλυφη στήλη που απεικόνιζε τον Έλατο, επώνυμο ήρωα της πόλης. Οι κατοικίες βρίσκονταν νότια της Ακρόπολης, στο χώρο που απλώνεται από τη βάση του λόφου μέχρι το δρόμο που σήμερα οδηγεί στα Λεύκτρα. Κατά μήκος του δρόμου αυτού υπήρχε το οχυρωματικό τείχος που προστάτευσε την πόλη από τα νότια.
Ιστορία
Η πόλη, χτισμένη σε μια εύφορη πεδιάδα, σε μια θέση που έλεγχε το αρχαίο Ελατικό Πεδίο - το στενό πέρασμα που ένωνε την αρχαία Νάρυκα, τις Θερμοπύλες και την Αρχαία Ελάτεια -, ήταν αρχικά μία από τις σημαντικότερες πόλεις των Λοκρών. Αργότερα προσχώρησε στην Φωκική Συμπολιτεία και λόγω της σημαντικής θέσης της, εξελίχθηκε στην ισχυρότερη πόλη τα των Φωκέων. Ο Στράβων, αναφερόμενος στις Φωκικές πόλεις τονίζει ότι η Ελάτεια ήταν η μεγαλύτερη από τις Φωκικές πόλεις και δέσποζε στην περιοχή.
Η Ελάτεια, λόγω της γεωγραφικής και στρατηγικής της θέσης μεταξύ της βόρειας και νότιας Ελλάδας και του ελέγχου που είχε στον οδικό άξονα Θερμοπυλών – Χαιρώνειας, ενεπλάκη σε όλους σχεδόν τους πολέμους της αρχαιότητας, με αποτέλεσμα να καταστραφεί αρκετές φορές και να ξαναχτιστεί σε σύντομα χρονικά διαστήματα.
Το 480 π.Χ., μετά την πτώση των Θερμοπυλών, η Ελάτεια δέχθηκε την επίθεση του Ξέρξη. Οι κάτοικοι αντιστάθηκαν με αποτέλεσμα την πυρπόληση της πόλης και την διασκόρπισή τους στα βουνά. Η πόλη καταστράφηκε πάλι από σεισμό το 436 π.Χ.
Το 374 π.Χ. οι Θηβαίοι με τον στρατηγό Πελοπίδα πολιόρκησαν την πόλη επιχειρώντας να υποτάξουν τους Φωκείς και να ελέγξουν την διάβαση από την συμμαχική τους Θεσσαλία στην Βοιωτία. Την άμυνά της Ελάτειας ανέλαβε ο στρατηγός Ονόμαρχος, ο οποίος κατάφερε να την σώσει[1].
Το 339 π.Χ. η αρχαία πόλη, μετά από αντίσταση, καταλήφθηκε από τους Μακεδόνες του Φιλίππου Β', ο οποίος την οχύρωσε και την χρησιμοποίησε ως βάση για την εκστρατεία του κατά της νότιας Ελλάδας. Η κατάληψη της Ελάτειας ήταν ο προάγγελος της ήττας των αυτόνομων ελληνικών πόλεων από τους Μακεδόνες που επήλθε ένα χρόνο αργότερα, το 338 π.Χ. με τη μάχη της Χαιρώνειας[2]. Η ήττα αυτή σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας ιστορικής περιόδου για την αρχαίο ελληνικό κόσμο.
Μετά την αποχώρηση των Μακεδόνων, η Ελάτεια επανέκτησε τον κυρίαρχο ρόλο που είχε στην αρχαία Φωκίδα. Το 198 π.Χ. καταλήφθηκε από τους Ρωμαίους και το 195 π.Χ. κηρύχθηκε ελεύθερη πόλη, αν και αντιστάθηκε χωρίς επιτυχία στο Ρωμαίο στρατηγό Τίτο Φλαμινίνο. Σύμφωνα με τις αναφορές του Παυσανία η Ελάτεια συνέχισε να αποτελεί σημαντική πόλη της περιοχής και κατά την Ρωμαϊκή εποχή.
Η τελευταία αναφορά για την αρχαία Ελάτεια, συνδέεται με τον τοπικό ήρωα Μνησίβουλο, μεγάλο αθλητή και νικητή αγωνισμάτων δρόμου διπλού σταδίου με ασπίδα κατά την 235η Ολυμπιάδα. Όταν το 170 μ.Χ. μια ληστρική ορδή σκυθικής καταγωγής εισέβαλε στην περιοχή, ο Μνησίβουλος οργάνωσε τμήμα ανδρών και πολέμησε γενναία εναντίον της. Αφού σκότωσε πολλούς, έπεσε κι αυτός στο πεδίο της μάχης. Για να τον τιμήσουν, του έστησαν χάλκινο ανδριάντα στην αγορά.
Η παρακμή της πόλης άρχισε με τις επιδρομές των Γότθων του Αλάριχου, αλλά κυρίως με τη μεταφορά του διοικητικού κέντρου της περιοχής στην κοντινή Σκάρφεια το 401/402 μ.Χ. και αργότερα στη Θήβα.
Αρχαιολογικοί Χώροι και Κληρονομιά
Τα μέχρι σήμερα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν η περιοχή της Ελάτειας κατοικείται από την 6η χιλιετία π.Χ. Στην περιοχή αυτή της λεκάνης του Βοιωτικού Κηφισού έχουν εντοπισθεί μερικές από τις αρχαιότερες θέσεις της νεολιθικής εποχής. Στις θέσεις αυτές αποκαλύφθηκαν νεολιθικοί οικισμοί, τους οποίους ερεύνησαν οι Σωτηριάδης και Weinberg. Κοντά στην Ελάτεια βρίσκεται η ακρόπολη της αρχαίας πόλης. Σε μικρή απόσταση έχει αποκαλυφθεί σημαντικό μυκηναϊκό νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων.
Ακρόπολη Αρχαίας Ελάτειας
Η ακρόπολη της Αρχαίας Ελάτειας βρίσκεται στην τοποθεσία Αλωνάκι. Σώζονται μόνον ελάχιστα λείψανα των τειχών. Στο χώρο της ακρόπολης, όπως και στο χώρο γύρω από αυτήν υπάρχουν ορατά διάσπαρτα λείψανα κτιρίων της αρχαίας πόλης.
Μυκηναϊκό Νεκροταφείο
Το Μυκηναϊκό Νεκροταφείο είναι εκτεταμένο και βρίσκεται στο Αλωνάκι-λιβάδι Ελάτειας. H ανασκαφή του ξεκίνησε ως σωστική το 1985 για την προστασία του από συχνή αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα. Επειδή τα ευρήματα ήταν ιδιαίτερα σημαντικά η ανασκαφή συνεχίστηκε με συνεργασία της ΙΔ' Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων με το Πανεπιστήμιο του Salzburg Αυστρίας. Οι τάφοι περιέχουν πολλαπλές ταφές και έχουν πλούσια κτερίσματα Οι νεκροί ήταν σε στάση συνεσταλμένη και δίπλα τους εντοπίσθηκαν δείγματα θυσιών και καύσεων.
Το νεκροταφείο χρησιμοποιήθηκε από τον 14ο αι. π.Χ. έως την πρωτογεωμετρική εποχή (10ος αι. π.Χ.). Παρουσιάζει μια πλήρη εικόνα συνέχειας και μαρτυρεί την επέκταση του μυκηναϊκού πολιτισμού σε περιφερειακές ζώνες, καθώς και την επιβίωσή του μετά την παρακμή των μεγάλων μυκηναϊκών κέντρων. Δέκα από τους καλύτερα διατηρημένους τάφους έχουν στεγαστεί και είναι επισκέψιμοι.
Ναός Κραναίας Αθηνάς
Τα ερείπια του ναού της Κραναίας Αθηνάς σώζονται στην κορυφή ενός λόφου, βόρεια της πόλης, προς το μέρος του Ζελίου (περιοχή Τσούκα). Εκεί εντοπίσθηκαν λείψανα ενός περιπτέρου ναού δωρικό ρυθμού, 6x13μ. Ανασκαφές που έγιναν από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή το 1886 έφεραν στο φως πήλινα ειδώλια θεοτήτων και επιγραφές που συνηγορούν στην ταύτιση του κτηρίου με το ναό της Kραναίας Aθηνάς.
Τα ευρήματα των ανασκαφών στην περιοχή της Ελάτειας φιλοξενούνται στην Αρχαιολογική Συλλογή Ελάτειας και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χαιρώνειας.
Αρχαιολογική Συλλογή Ελάτειας
Η Αρχαιολογική Συλλογή Ελάτειας στεγάζεται στο όμορφο παραδοσιακό κτήριο του παλαιού δημοτικού σχολείου που βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Το κτήριο επισκευάσθηκε από τον δήμο της Ελάτειας και ακολούθως παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού για την στέγαση των αρχαιοτήτων της περιοχής. Η συλλογή εκτίθεται στις δύο αίθουσες του κτηρίου και περιλαμβάνει ευρήματα όλων των περιόδων της αρχαιότητας από την περιοχή της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισσού και της Ανατολικής αρχαίας Φωκίδας (σημερινή περιοχή Ελάτειας), βαριά λίθινα μέλη, επιτύμβιες στήλες και ψηφίσματα. Στην πρώτη αίθουσα εκτίθενται ευρήματα της προϊστορικής περιόδου από θέσεις της κοιλάδας του Βοιωτικού Κηφισού και από θέσεις της αρχαίας Φωκίδας (Ελάτεια, Καλαπόδι, Ζέλι, Μόδι, Έξαρχος), όπως χαρακτηριστικά όστρακα και λίθινα εργαλεία (πελέκεις, τριπτήρες, τριβεία, κλπ.). Στη δεύτερη αίθουσα εκτίθενται χαρακτηριστικά ευρήματα από την
Πρωτογεωμετρική περίοδο έως και τα Ρωμαϊκά χρόνια, προερχόμενα κυρίως από ανασκαφές νεκροταφείων της περιοχής. Στο νότιο τοίχο της αίθουσας εκτίθενται είδη τάφων, όπως κιβωτιόσχημοι, λάρνακες και ταφικοί πίθοι. Στον προαύλιο χώρο εκτίθενται διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη.
Πεζοπορία
Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν για τους λάτρεις της πεζοπορίας, το αρχαίο ορειβατικό μονοπάτι "Καλλίδρομο" στρωμένο με πέτρα, το αρχαίο μονοπάτι που συνέδεε την Αρχαία Ελάτεια και τον Δαφνούντα (Άγιο Κωνσταντίνο) και το μονοπάτι Προφήτη Ηλία-ναός Κραναίας Αθηνάς.
Πρόσβαση
Η Ελάτεια απέχει 160 χλμ. από την Αθήνα και 70 χλμ. από την Λαμία. Η οδική πρόσβαση γίνεται από την παλαιά εθνική οδό Αθηνών-Λαμίας (μέσω Λιβαδειάς, έξοδος προς Κάστρο) ή την σύγχρονη εθνική οδό (μέσω Αταλάντης). Υπάρχει επίσης και σιδηροδρομική πρόσβαση μέσω του σταθμού της Τιθορέας.
